Maria Konopnicka (1842-1910) – polska poetka, prozaiczka, pisarka dla dzieci, publicystka, działaczka społeczna i patriotka, uznawana za jedną z najważniejszych postaci w historii polskiej literatury.
Przez wiele lat trudno było ustalić datę jej urodzin, gdyż Maria odmładzała się, zaniżając swój wiek o cztery do sześciu lat.
Dom, w którym wychowywała się Maria był domem smutnym i pełnym rygorów. Wyrastała w atmosferze powagi, surowych nauk moralnych i żarliwego patriotyzmu. Ojciec Marii uchodził za miłośnika i znawcę literatury, w związku z czym zapoznał córkę z dziełami wielu wybitnych autorów, w tym Mickiewicza, Krasińskiego, Słowackiego czy Cycerona.
Poetów naszych poznałam też z ust ojca i z naszych wieczornych z nim rozmów i czytań. (…) Czytając poezje ojciec mój bywał do łez wzruszony, a my najczęściej też płakaliśmy wszyscy, widząc łzy ojca. Tak, pamiętam, poznałam Wallenroda. Może to reminiscencja dzieciństwa, że dotychczas nie mogę bez dreszczu i bladości słuchać głośnego czytania poezji. Dom nasz sierocy był prawie zakonnym domem; nie przyjmowano w nim i nie oddawano żadnych wizyt, nie prowadzono w nim żadnych wesołych światowych rozmów, a spacery, na które ojciec nas prowadził, miały za cel zwykły – cmentarz (fragment listu Marii Konopnickiej do hrabiego Antoniego Wodzińskiego).
W 1862 roku mężem Marii został 12 lat starszy od niej Jarosław Konopnicki, zubożały ziemianin. Pierwsze lata małżeństwa Marii i Jarosława były szczęśliwe, jednak z czasem Konopnicka nie była w stanie znieść ograniczeń, jakie narzucał jej mąż. Nie chciała być na jego utrzymaniu i nie odpowiadała jej rola gospodyni domowej, a mąż nie akceptował jej zamiłowania do literatury. W 1876 roku odeszła od Jarosława, a następnie przeprowadziła się wspólnie z dziećmi do Warszawy.
Aby utrzymać dzieci i zapewnić im wykształcenie, podjęła się pracy przy udzielaniu korepetycji, a następnie tłumaczenia utworów literackich. Pomagała jej w tym znajomość wielu języków – francuskiego, rosyjskiego, niemieckiego, angielskiego, włoskiego oraz czeskiego.
Gdy dzieci podrosły Konopnicka opuściła Warszawę. Z dziećmi kontaktowała się korespondencyjnie, wspierała je finansowo, odwiedzała, a sama czas spędzała na podróżach. Postawiła na rozwój osobisty.
Maria Konopnicka prowadziła działalność jako aktywistka społeczna. Wzięła udział m.in. w międzynarodowym proteście przeciwko prześladowaniu polskich dzieci we Wrześni (1901-1902), przeciw ustawom uwłaszczeniowym (1909) czy przeciwko prześladowaniu unitów. Sprzeciwiała się represjom ze strony władz pruskich, opowiadała się za prawami kobiet, a także popierała resocjalizację więźniów kryminalnych i politycznych.
W 1903 roku na 25-lecie pracy pisarskiej otrzymała w darze narodowym dworek koło w Żarnowcu koło Krosna na Pogórzu Karpackim. Obecnie na terenie zespołu dworsko- pałacowego mieści się Muzeum Marii Konopnickiej: https://muzeumzarnowiec.pl/.
Jej twórczość literacka obejmowała różnorodne gatunki: poezję, prozę, dramat i publicystykę. Jej utwory poruszały tematykę społeczną, patriotyczną, a także ludową.
Do najbardziej znanych i wciąż czytanych utworów Marii Konopnickiej należą: O krasnoludkach i sierotce Marysi, Na jagody, O Janku Wędrowniczku, Szkolne przygody Pimpusia Sadełko, Co słonko widziało, Psałterz dziecka, Dym, Mendel Gdański, Nasza szkapa, Miłosierdzie gminy, Na normandzkim brzegu, Z mojej Biblii, Linie i dźwięki, Italia, Śpiewnik historyczny, Ludziom i chwilom, Głos ciszy, Przez głębinę, Pan Balcer w Brazylii.
Może to więc jest dobrze, gdy do dramatu dziecięcego, do dziecięcego eposu przybędzie liryka dziecięca, poezja sama w sobie, która bez żadnych dydaktycznych celów będzie budziła w duszy dziecka pewne nastroje i poddawała harmonię pod przyrodzoną dźwięczność jej duszy. «Taki ja sobie kładę zamiar i o nim właśnie chciałam powiedzieć Panu. Nie przychodzę ani uczyć dzieci, ani też ich bawić. Przychodzę śpiewać z nimi» (Maria Konopnicka o swojej twórczości w liście do Piotra Stachiewicza – ilustratora jej pierwszego zbiorku poezji dla dzieci Nowe latko).
Poetka uznawała prawo dziecka do beztroskiego dzieciństwa, dlatego kreowany przez nią świat utworów dla dzieci był jasny i radosny. Nawet jeśli na drodze jej dziecięcych bohaterów pojawiało się zło, to dzięki pomocy innych ludzi lub nadprzyrodzonych mocy udawało się je pokonać. Mały czytelnik, identyfikując się z literackim bohaterem, zyskiwał wiarę we własne możliwości i szczęśliwe rozwiązanie większości trudnych spraw. Konopnicka dostrzegła wychowawczą i terapeutyczną rolę baśni zanim jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku nastąpił nawrót do fantastki baśniowej. To ona była autorką pierwszej baśni literackiej (O krasnoludkach i sierotce Marysi) w okresie, gdy panowało powszechne przekonanie o szkodliwym wpływie fantastyki na umysły dzieci (Zofia Redlarska).
Link do utworów Marii Konopnickiej w serwisie Wolne Lektury: https://wolnelektury.pl/katalog/autor/maria-konopnicka/
Rozgłos i uznanie przyniosły pisarce teksty patriotyczne. Nie wynikały one jednak z potrzeby literackiego rozprawienia się z zaborcą, ale przede wszystkim z konieczności zarobienia na chleb.
Konopnicka była chyba największą w naszej literaturze ofiarą zarówno biedy, która kazała jej zarabiać pisaniem patriotycznych „szlagierów”, jak też polskiego losu, który kazał poetom harować za polityków, księży i za wojsko. (…) mogła być w wierszach poetką, gdyby nie musiała udawać wciąż wieszczki, hetmanki, pouczać, zagrzewać i krzepić. Znalazłem dziś w jej tomie wiersz Ty gwiazdo, wstrząsający świadomością, że zmarnowała w służbie narodowej siebie, że złamała ją praca na chleb (Jan Lechoń, Dziennik, Tom 1, Państwowy Instytut Wydawniczy 1992).
O Konopnickiej mówimy, że była Europejką swoich czasów. Była skomplikowaną postacią, która żyła w trudnym dziejowo momencie. Na kartach historii zapisała się jako osoba odważna. W swoim życiu podejmowała trudne wybory, które niekoniecznie dawały jej poklask i akceptację. W pewnym momencie, gdy mogła pozwolić sobie na rozwój, zdecydowała się wybrać wolność i postępować zgodnie z własnymi zasadami. Błędy, które popełniała, również te wychowawcze, pozwalają nam widzieć ją jako równego nam człowieka (Magdalena Wołowska- Rusińska).
(Małgorzata Staniszewska)